Türgiş Devleti

Prof. Dr. Necati Demir'in bu çalışmasında konuyu tarihî bir zemine yerleştirebilmek için öncelikle Türgişlerin Köktürk öncesi atalarından bahsedilmiştir. Daha sonra "Köktürk Devleti" ve "Batı Köktürk Devleti" hakkında bilgi verilmiş, "Türgiş Devleti'ni Oluşturan Boylar", "Türgiş Devleti" ve "Türgiş Devleti Dönemi'nde Kültürel Hayat" konuları incelenmiştir.

Türgiş, Batı Köktürk Devleti'ni oluşturan Onok boylarından birinin adıdır. Adına ilk olarak 651'de Çin kaynaklarında, İli Nehri çevresinde yaşayan boy olarak rastlamaktayız. Zaman içerisinde aynı dili konuştukları boyları kendilerine bağlayarak devlet kurmuşlardır. Dolayısıyla Köktürk Devleti'nin kurulduğu 552'den itibaren tarih sahnesindedirler. Bu tarihten önceye ait kayıt olmadığı için faaliyetleri bilinmemektedir. Çin kaynaklarını yazanlar, onları ilk olarak Al- tay Dağları'nın güneybatı eteklerinde görmüştür. Sonra bir kısmı Ebinor Gölü çevresine, bir kısmı da Beşbalık yakınlarına göçmüştür.

Türgiş Devleti, Batı Köktürk Devleti yıkıldıktan sonra onların bakiyeleri tarafından 690'da Tanrı Dağları, Yedisu ve İli Nehri Vadisi'nde kurulmuş bir Türk devletidir. Bu devlet Onokların Tölis (Tu-lu) kanadında yer alan Türgiş boyunun önderliğinde kurulduğu için Türgiş adını almıştır. 738'de Su-lu Kağan'ın ölümünden sonra iç çatışmalarla zayıflamaya başlamış, birliğini kaybetmiş, Kara Türgişler ve Sarı Türgişler olarak ikiye bölünmüştür. Kuzeydoğuda Uygurlar ile girdiği mücadeleyi kaybeden Karluklar, önce Türgişlerin yurduna sığınmış, sonra da Türgişlerin yurdunu ellerinden alarak 766'da Türgiş Devleti'ni tamamen ortadan kaldırmıştır.