Osmanlı ve Safevi İdaresinde Bağdad (1623-1703)

Medeniyetler beşiği Mezopotamya, tarih boyunca pek çok siyasî gücün yaşantısına sahne olmuştur. Ancak bugün bu medeniyetler hakkında bilgi sahibi olunmak istendiğinde, bize bu imkanı en iyi şekilde sağlayan kaynak, bu güçlerin izlerini taşıdığı şehirler olmuştur. Bu noktada, şehirler üzerine yapılmış ve yapılacak olan çalışmaların önemi çok büyüktür. Mezopotamya’nın kalbi durumunda olan Bağdâd şehrinin de inceleme altına alınması, hem bu şehirde hükmetmiş güçlerin tarihini aydınlatmak hem de şehrin bugünü ile yarınını anlamak açısından büyük önem arz etmektedir. VIII. yüzyılda Abbâsî Halifesi Ebû Caʿfer el-Mansûr tarafından Bağdâd coğrafyasında kurulan Medinetü’s-selâm, Abbâsîlerin yönetim merkezi olmuş ve zamanla burası Bağdâd’la aynı manada anılmıştır. Dolayısıyla Medinetüʿs-selâm adıyla 1258’de Moğol işgaline kadar Abbâsîlere başkentlik yapan Bağdâd, bu süreçte Abbâsîlerin zayıflamasıyla birlikte Büveyhî ve Selçukluların siyasî yönetimi etkisinde olmuş; Moğol istilasıyla birlikte sırasıyla İlhanlılar (1258), Celayirliler (1339), Karakoyunlular (1410), Akkoyunlular (1467) ve Safevîlerin (1508) hakimiyetinde kalmıştır. 1534 yılında Kanunî Sultan Süleyman’ın Irakeyn seferi sonucu Osmanlı hakimiyetine geçen Bağdâd, 1623-1638 yılları arası kısa süren Safevî hakimiyetinden sonra bir daha elden çıkmamak üzere tekrar Osmanlı Devleti hakimiyetine geçmiştir. Bağdâd’ta hüküm sürmüş bu devletlerin şehirdeki yönetimi, yapmış oldukları mimarî eserler ile şehrin kültürel durumu, muhtelif üniversitelerde farklı kişilerce Yüksek Lisans ve Doktora tezleri olarak işlenmiştir. Örneğin şehrin erken dönemleri ile ilgili Kadir Kan tarafından “Abbâsîler’in Birinci Asrında Bağdat (762-847)” adlı bir tez hazırlanmışken, Osmanlı hakimiyetinin birinci dönemi (1534-1623) de “Osmanlı İdaresinde Bağdat (1534-1623)” adıyla Erdinç Gülcü tarafından doktora çalışması olarak hazırlanmıştır. Diğer taraftan şehrin 1700 yılından sonraki tarihlerde şehirde hüküm süren Kölemen Valilerin Yönetimi halen Cabir Duysak adlı kişi tarafından hazırlanırken, ondan sonraki dönem Ebubekir Ceylan tarafından “Ottoman Centralization and Modernization in the Province of Baghdad, 1831-1872 (Osmanlı Bağdatında Merkezleşme ve Modernleşme, 1831-1872”, adı altında doktora tezi olarak hazırlanmıştır. Ancak şehrin 1623-1638 Safevî hakimiyeti ile 1638-1703 ikinci Osmanlı hakimiyeti, şehir tarihi açısından, bugüne kadar çalışılmamış olup bu durum, bu konuyu işlemeye yöneltmiştir. Bu noktada bu mevzuyu saptamanın çabuk ve kolay olmadığını belirtmek yerinde olur. Çalışmanın konusu ve başlığı üzerinde ilk çalışmalara doktora ders dönemi esnasında başlanmıştır. Konuyu saptamak için, Tebriz, Şam, Kefe, Halep ve Mardin gibi şehirler üzerine yapılmış olan çalışmalar incelendikten sonra Bağdâd şehri üzerinde karar kılınmıştır.